هوشنگ سارنج – تورنتو
“بیش از یك پنجم سطح كره ى زمین بیابان و كویر است كه گذشته از شرایط طبیعى، در گسترش روز افزون آن یاورى انسانهاى نیازمند و بى نیاز دخالت مستقیم داشته است”
بیابان (Viapan به زبان پهلوى) زمینى است بس پهناور و بى آب و علف. كویر و شوره بوم نیز نامیده مى شود; زمینى آب و گیاه از دست داده كه نمى تواند حیات جانورى و گیاهى خود را در میزان متعارف تامین كند.
دانشمندان براى پیدایى بیابان دﻻیل بسیارى مى آورند كه عمده ترین آنها عبارتند از: نخست عامل جغرافیایى و آب و هوایى كره ى زمین چه بیشتر زمین هاى بیابانى بین مدارهاى ۱۵ تا ۳۵ درجه در هر دو سوى خط استوا واقع شده اند. هوا در این مكان به علت تابش مستقیم خورشید گرم شده و با خود میزان فراوانى رطوبت را از سطح اقیانوس ها باﻻ مى كشد و در آن باﻻ سرد شده و بر مناطق حاره اى اطراف خط استوا آن رطوبت را باریده و به دنبال جریان بادهاى وزنده و گردش زمین، هواى گرم شده و بدون رطوبت به سوى سرزمین هایى مى رود كه با گذشت زمان به دلیل بى آبى بدل به بیابان شده اند.
دیگر، عریان شدن زمین از پوشش گیاهى مناسب و نگهدارنده ى ﻻیه هاى خاك. این مى تواند هم عامل طبیعى و هم انسانى داشته باشد. چراى بى رویه ى احشام، انهدام جنگلها و بوته زارها و نیز تغییر شرایط اقلیمى آب و هوایى چنانكه جایى خشك و گرم و جایى دیگر سرد و پررطوبت گردد. بد نیست بدانیم مناطق بیابانى تنها در نقاط گرم نیست بلكه در دو منطقه ى قطبى نیز ما زمین هاى بیابانى داریم. تقریبا” یك پنجم كل كره ى زمین را بیابان تشكیل مى دهد.
وسیع ترین زمین بیابانى “صحرا” در شمال آفریقا با وسعتى به اندازه ی ۹ میلیون كیلومتر مربع مى باشد. در واقع در هر پنج قاره، ما زمین بیابانى داریم: در آمریكاى شمال نزدیك به یك میلیون و ۳۰۰ هزار كیلومتر مربع بیابان هست. “صحراى كلرادو”، “صحراى مرگ”، “باسین بزرگ”، “دریاچه نمك” و در آمریكاى جنوبى: “بیابان Sechura” ، “بیابان Atacama” و “پاتاگونین” و در آفریقا: “صحرا” در شمال و “صحراى كاﻻهارى” در جنوب و “صحراى ویكتوریا” و در استرالیا: “صحراى استرالیا” و در آسیا هم “صحراى عربستان”، “دشت قراقوم”، “صحراى تارى”، “بیابان گبى”، “بیابان سورین” و در ایران: “كویر لوت” و “كویر نمك” كه میانگین گرما در تابستانها در آنجا باﻻى ۵۴ درجه سانتیگراد مى رسد و میزان بارندگى ساﻻنه ى آن بیابانها ۵ سانتى متر مى باشد.
زندگى در بیابان به علت نبودن آب و خاك مناسب كشاورزى بسیار سخت است و شهرهاى حاشیه ى زمین هاى بیابانى براى تامین آب مورد نیاز و احیانا” كشاورزى مختصر یا آب را از دوردست ها با لوله یا كانال هاى زیرزمینى یا همچون ایران بوسیله ى كاریز (قنات) به زیستگاه خویش مى آورند و در سرزمین هاى غنى – آمریكا – با تامین دستگاههاى هوا خنك ساز، زندگانى را ممكن و آسوده مى سازند اما در سرزمین هاى فقیر نگهداشته شده ى آسیا و آفریقا در خانه هاى گلی و كپر – خانه هاى سایبانى – برف عمر خویش را به آب بى حاصل بدل مى كنند.
درد جانكاه پیشروى كویر یا بیابانزایى است كه با لخت شدن زمین، دریاى شن هاى روان به سوى آبادانى ها مى خزند. ۱۰ تا ۲۰ درصد عمده ترین بیابانها را شن پوشانده، مابقى سنگلاخ و شوره زار و تپه ماهورهاى سنگى رد آب هاى چشمه ساران خشكیده و بستر دریاچه هاى بى آب است. بسیارى بیابانها، خاكى آغشته با نمك دارد – در مورد ایران، كه زیردریایى به نام مزوژه یا تتیس قرار داشته، دریاچه هاى شور آب داخلی همچون “حوض سلطان” در جنوب شرقى قم و “شور گز هامون” شمال شرقى بم یا “كویر نمك” از آن جمله اند. در تمام بیابانها – بویژه “لوت” و “نمك” باتلاق هایى وجود دارد كه حیات مختصر گیاهى جانورى خود را مى سازند. در بیابانها، اقسام حشرات، خزندگان، پرندگان و پستانداران – در “لوت” و “نمك” آهو و گورخر – همچون آهو، روباه و گرگ…. زندگى دارند و گیاهانى روینده و سازگار با شوره زارهاى كم آب – در ایران درخت ” تاغ” و گز و…..
جانداران در بیابان به علت گرماى گزنده ی روز، شب شكارند و تمام روز را در داﻻنهاى زیرزمین كنده یا سایه سار “خرسنگها” مى گذرانند. دانشمندان به دنبال مطالعات و پژوهش هاى علمى به آن نتیجه رسیده اند كه با عملیات فنى و پرهزینه مى توان جلوى بیابانزایى را گرفت و با كاشت گیاهان كویرى و دیوارهاى دست ساز و یا “مالج” پاشى بر روى شن هاى روان و تثبیت آنها در برابر وزش بادهاى شدید، موجب بیابانزدایى شد.
این برنامه از سوى بخش كشاورزى سازمان ملل به كشورهاى همجوار با كویر آموزش داده مى شود و نامیدن چنین روزى به نام “روز جهانى بیابانزدایى” یادآور آنستكه بشر سودپرست امروزین كه با دستان خویش به مرگ كره ى زمین از راههاى آلوده ساختن آبها، انهدام جنگلها، نابودى پوشش گیاهى، محو بوته زارها، روانسازى پس مانده ى مواد معدنى بر سطح زمین، آلودن هوا از راه دودكش كارخانه هاى گوناگون، چراى بى رویه در مراتع، بوته كنى جهت سوخت و گرماسازى و…… و…… به خود آید و تا خیلی دیر نشده راه كارهایى خردمندانه براى رهاندن زندگانى جانمندان و گیاهان بر روى كره ى زمین برگزیند.
**********
Houshang Saranj – Toronto