چهارشنبه سورى

هوشنگ سارنج – تورنتو

شصت سال پیش تر، در كودكى من، شهر كوچك و كم چراغ، در شبهاى سرد زمستان، پشت دیوارهاى تاریك، بلند و پیر  و  فرو ریخته، زود مى خفت. كاروانها، از چهار دروازه ى  گشوده، كاﻻ مى آوردند; زغال، بوته هاى خارشتر، آویشن و گون، سوخت تنورها، تونهاى گرمابه و گرماى خانه ها و… از سر شب تا روشنى روز، زنگ شترهاى كاروان بر گوش شهر خفته، ﻻﻻیى مى خواند. بر آسمان پاك بى دود و زنگار، ستارگان از سرماى زمستانى مى لرزیدند.

هنوز، لبخند شادمانى و گرماى تن نواز “جشن سده” بر پیكر كوهها و تپه ها و بر گستره ى پهندشتهاى یخ بسته، مانده بود كه پیش جشنى دیگر بر نوروز جهان افروز، با دم گرمش از راه مى رسید “چهارشنبه سورى”. در زبان پارسى، “سور” معناى جشن دارد. در واژه هاى “سورناى”، “سورچران”، “سوران”… هم دیده مى شود.

با نگرش در پیشواژه ى ” چهارشنبه” مى توان انگاشت، دست كم، این جشن از دوران سالهاى دو فصلی و ماههاى سى نامى گاهشمارى ایرانیان سده هاى پیش از اسلام نباشد، یا جشنى نام نویافته از پنج روزه ى اندرگاه (خمسه مسترقه) یا جشنى از روزگاران ایران اسلامى است.

در پاره اى از شهرهاى غربى ایران، این جشن را در آخرین روز ماه صفر (در سال قمرى) مى گیرند و در باورشان، آن روز را یادمان خیزش مختار ثقفى – سردار سپاهى عرب – به خونخواهى امام شهید، حسین بن علی (ع) سومین پیشواى شیعیان، مى دانند. و گفته اند، پیروان مختار، در شب قیام وى، براى شناساندن، بر بام خانه هاى خویش، آتشى افروخته نیز، در بخشهایى از آذربایجان، بر هر یك از چهار، چهارشنبه ى اسفندماه، انجامین ماه سال، چهار نام نهاده اند، كه پایانى آن، به نام كوله یا  كهنه را جشن مى گیرند. و از آغاز اسفندماه، تدارك برگزارى نوروز مى بینند. (خانه تكانى، سبزه انداختن و….) در اصفهان این جشن را “چهارشنبه سرخى” مى نامند و شگفت آور نیست، بدانیم یكى دیگر از معانى “سورى” سرخى است. چه، سور = سرخ.

آیین برگزارى

پس از فرونشستن خورشید، در شهر و روستا، تلهایى از هیزم و بوته هاى خار مى انباشتند و در آن آتش مى زدند. به دنبال بوى خوش آویشن و صمغ گون، پهناى آتشجاى، فضاى سرد كوى و برزن را مى انباشت.

این آتش افروزى، نماد پاكسازى عنصر خاك، از ریم و پلشتى بوده است. آتشیاران، در پى هم از فراز توده هاى شعله ور نزدیك به هم، مى جستند و سخنانى آهنگین، سر مى دادند. “سرخى تو از من، زردى من از تو.” كه چنین مفهومى داشت; روشنایى، گرمى و سرفرازى جارى در تو، در من هم روان شود; بیمارى، خمودگى و تیرگى روان سرد، از من دور گردد. و هم، جوانان، بر بام خانه ى همسایگان و آشنایان مى رفتند و از آن خانه خدا، هدیه درخواست مى كردند و جوانان همسرخواه دلباخته هم، با همین شیوه از فراز بام خواستگارى مى كردند. سپس گرد آتش به خوردن خوراك و آجیل ویژه پرداخته، به یكدیگر هدیه مى دادند. فرداى جشن هم بر سر چشمه مى رفتند و كوزه ها را از آب چشمه مى انباشتند و در خانه همراه ناشتایى مى آشامیدند.

از دیگر آیین هاى برگزارى جشن، چنین بوده است; كه سفالین كوزه هاى كهنه ى سال پیش را، كه گاه سكه هایى در آن بوده از فراز سر در خانه، به جلو خان فرو مى ریختند تا بشكند و سفالینه هاى نو را جانشین آنها بسازند – در بیتى از سروده حافظ هم اشاره اى بر آن داریم. – و هم پس از آتش افروزى و آتشبازى، زنان، در پوشه ى چادر، به كار “فالگوش” مى پرداخته اند. چنانكه، در گوشه اى نیمه پنهان ایستاده، نخستین سخنانى را كه از دهان رهگذران مى شنوده اند، پاسخى بر پرسش ذهنى خود، مى دانسته اند. – فال مى گرفتند – كمى دیرتر، در تاریكى ژرفتر، باز، پوشیده در چادر، ناشناس و رو گرفته به “قاشق زنى” مى رفته اند. اگر خانه خدایى در را مى گشود، به شگون و فرخندگى سال نیك، پول خردى، آجیلی، شیرینى یا خوردنى به قاشقزن هدیه مى داده.

گروهى هم، خواربار مى داده اند. كسانى كه نذر داشتند از آن دانه هاى – نخود، لوبیا، عدس، ماش، برنج…. – فراهم آمده، آشى مى پخته اند كه عافیت جویان رنجور، در پى دستیابى آن آش نذرى بوده اند.

در خوانسار كه شهرى كهن و ریشه دار در روزگار است، بخشى از آن آش را بر پشت بام مى گسترده اند تا پرندگان بهره مند شوند. چنانكه برمى آید از جشن ” چهارشنبه سورى” سندهاى كهن، در نوشته ها، چیزى در دست نداریم.

ولی نویسندگانى چون صادق هدایت، صبحى مهتدى، انجوى شیرازى و احمد شاملو پژوهش هایى در فرهنگ توده داشته، از سخنان مردم سراسر ایران، بویژه روستاها، شیوه هاى گوناگون برگزارى جشن چهارشنبه سورى را گردآورى كرده اند.

در ایران امروز و سالهاى نزدیك به ما، دگرگونى روند زندگانى، گسترش شهرها، جمعیت بسیار و سختى آماده سازى بستر آتش افروزى، برگزارى چنین جشنى را سخت و دگرگون ساخته، به جاى آن بوته هاى خوشبو – كه پوشش گیاهى ارزنده اى براى نگهدارى خاك و بازدارنده ى فرسایش خاك و كویرزایى مى شود و براى داشتن آنها باید كوشید –  جعبه هاى میوه و كارتن هاى مقوایى نا كارآمد، مایه ى آتش افروزى و آتش شده است و در كنار آن، بمب هاى دست ساز، پیازهاى انفجارى، ترقه هاى آزاردهنده خطرساز و بدبو، راه نویى گشوده اند.

دیگر از آنهمه نماد زیبایى و پاكى و نرمش خبرى نیست و رنگ خشونت، خیره سرى و دشمنى به خود گرفته است. گفتنى است برپایى جشنهاى میهنى، همراه بزرگداشت روزهاى آیینى دیگر، دستآوردهاى همسویى، یارمندى، چرخش و توانمندى مال و كار و ساز زندگانى پربارترى را به همراه خواهد آورد.

**********

Houshang Saranj – Toronto