هوشنگ سارنج
در متون مذهبی،نزدیک به بیست نام مختلف برای این شهر ذکر شده است. کادش ،یابیش ،یبوس ،سالم ،شالم ،صهیون ،ارسالم ،ایلیا ،شهرداوود ،اورشلیم ،یروشالییم ،قدس ،القدس ،بیت المقدس ،شهر خدا ،کوه معبد ،معبد ،شهر عدالت ،شهر امین ،شهر زیبا…و در قران کریم القریه ، الارض ،الازیتون ،الساهره ، آمده است .
این شهر نزد ساکنان نخستین آن -یبوسان – و نیز داوود نبی مقدس به حساب می‌‌آمد چه ،آن را محلی دانسته ا‌ند که حضرت ابراهیم فرزند خود را به قربانگاه برد .این شهر همیشه نزد یهودیان ،مسیحیان و مسلمانان ،مقدس بوده است.یبوسیان از ا عراب کنعانی بودند.رومیان که این شهر را با نام سالموس می‌‌شناختند از سال ۱۳۹میلادی به آییلیاکاپیتولینا ،عوض کردندو این نام ایلیا تا زمان فتح شهر بدست مسلمانان پا بر جا بود.
مصریان آن جا را کادش می گفتند.این همان واژه ایست که عبریان هاکودش می‌‌گفتند و به صورت هاقودش و بعد،قدس در آمد که در زبان عربی و عبری،در معنی آرض قدس است. تورات،ارشلیم ،مسلمانان ،قدس و قدس شریف و ایرانیان،بیت المقدس می‌‌گویند.این شهر در قلب خاور میانه ی عربی و بلندای ۷۹۲ متری دریای آزاد قرار گرفته و از روزگاران بس دور پل ارتباطی بین اسیا،آفریقا و اروپابود.بیت المقدس از سه بخش کوهستانی ،تپه ماهوری و دره‌های کم آب تشکیل آمده.
بارندگی زمستانی ناچیز دارد .بیشتر بخشهای کهن،کوچه‌های باریک سنگفرش دارد با خانه‌های سنگی.و بازاری قدیمی که ستون فقرات شهر کهنسال بوده است .در گذشته ،چهار دروازه داشت ولی امروز ،هفت دروازه دارد؛ستی مریم ،هرود ،دمشق ،باب الصرب ،الخلیل ،داوود نبی ،المغاربه. شرق بیت المقدس ،چهره عربی مسلمانی دارد .مردمانش شناسنامه اردنی دارند.بخش جدید شهر که بیرون دیوارهای قدیمی گسترش یافته ،نو و پیشرفته است.دانشگاه اورشلیم بر فراز یکی از قله‌های کوه زیتون ساخته شده است .یهودیان ساکن آنجا ،اغلب مهاجران آسیایی و آفریقایی هستند.
از دیدنیهای درون دیوارهای شهر کهن،دو دسته برترند؛نخست مجموعه حرم شریف شمل دو مکان مورد نظر مسلمانان،مسجد الاقصی و قبه الصخره،که بنایی زیباست.پیروان سه دین ،در حرم شریف عبادت می‌‌کنند.قبه الصخره با گنبد طلایی و کاشیکاریهای آبی ،سبز و فیروزه ای،در پانصد متری جنوب مسجد الاقصی،واقع است.ساخت آنرا خلیفه اموی ،عبد الملک آغاز و پسرش ولید به پایان آورد. در آنجا آثار اسلامی بسیار وجود دارد. شریف با دیوارهای شهر کهن که بخشهای شرقی،غربی و جنوبی آن بجا مانده ،محصور است.
دومین مجموعه پر اهمیت بیت المقدس ،کلیسای قیامت است .ساخت آن گرد ،همراه با دیر‌ها و عبادتگاه‌های کوچکتر که آنرا در بر گرفته ا‌ند.بخش هایی از آن مجموعه به سده پنجم قبل از میلاد می‌‌رسد.درواز ه طلایی ،در دیوار شرقی ی حرم شریف هم از محلهای مقدس به شمار می‌‌رود. صهیون را مسیحیان سده‌های میانی محل اصلی بیت المقدس می‌‌دانستند و باور داشتند که عیسای مسیح(ع)بر فراز آن مصلوب شد.آنجا معبد و کلیسای مریم را ساختند.در گذشته ،معبد ژوپیتر ،در راهی که دروازه دمشق را به آن معبد می‌‌رساند قرار داشته و نیز در شمالغرب آن هم معبد ونوس بوده که گویا در دوران مسیحیان ویران و بجایش کلیسای قیامت ساخته شد.پژوهش‌های باستانشناسی نشان می‌‌دهد که در اواخر دوران مفرغ ،بیت المقدس،به صورت دژی بوده که حدود ۳۰۰۰قبل از میلاد ساخته بودند و تا روزگار داوود در دست یبوسان بود.
در دوران حضرت سلیمان توسعه یافت و مرکز دگرگونیهای اجتماعی گردید.چندین بار این شهر بین خاندان داوود و شاهان آشوری بدست شد تا سرانجام بابلی‌ها آنجا را تسخیر کردند.سال ۵۳۹ پیش از میلاد ،کورش شاه ایران زمین بابل را گرفت و یهودیان اسیر را آزاد ساخت و داد که بیت المقدس و معابد آن باز سازی شود.همزمان با سقوط بیت المقدس جزو متصرفات اسکندر درامد.با مرگ وی مصریان و سلوکیان بعد شهر تسلط پیداکردند.
سلوکیان نتوانستند فرهنگ یونانی را نشر در سال ۶۳ رومیان و درسال ۴۰ پ.م پارت‌های ایرانی بر بیت المقدس یافتند.کمی بعد تر هرود با کمک رومیان بر آن شهر چیره شد. عیسا در دوران هرود زاده شد .از آن زمان شهر از نظر دفاعی استحکام یافت و شهر سازی نو بسیاری آثار پیشین از جمله معبد سلیمان را نابود ساخت. در سالهای ۶۶ و ۱۳۲ ب.م شورش‌های بزرگی در آن شهر روی دادکه از سوی رومیها سر کوب شد.
سرزمین فلسطین و بیت المقدس ،در سال ۳۱۲ب.م به متصرفات کنستانتین امپراتور مسیحی روم اضافه شد و در آن دوران کلیساها و ساختمانهای دینی مسیحی سر بر آوردندومسیحیان بسیاری به آن شهر کوچیدند و اقامت گزیدند. پس از تجزیه امپراتوری روم بیت المقدس به بیزانس تعلق گرفت یکبار هم در دوران ساسانیان به ایران.(کریستن سن – نولدکه ) سال ۱۳ هجری قمری اواخر خلافت ابوبکر شا م گشوده شد.
سه سال بعد،مسلمانان به درواز ه‌های بیت المقدس(ایلیا)رسیدند -بلاذری – به گفته طبری فردای فتح ایلیا عمر وارد شهر شد به شناسائی صخره رفت و نمازگزارد …چند روز بماند و محراب مسجد را که بعدا ساخته شد طرح ریخت.ابن کثیر و، هم، واقدی،نوشته ا‌ند مسلمانان با تساهل نسبت به یهودیان رفتار می‌‌کردندو به زودی شهر بیت المقدس مرکز ادیان بزرگ الهی و شهر صلح شد. عبد الملک بن مروان به بنای قبه الصخره و جامع الاقصی پرداخت تا مردم شا م برای حج به آنجا روند.
(ابن خلکان)او برای آن دو ساختمان صنعتگران و هنرمندان را از همه جا گرد آورد و مال فراوان هزینه کرد. اصطخری هم گوید مسجد الاقصی بنایی بسیار شکوهمند بود و به نام هر پیامبری محرابی داشت. در قرن چهارم قمری ظهور و تسلط فاطمیان بر آن شهر ،بیت المقدس حوادث تازه‌ای بر خود دید.به دستور الحاکم فاطمی ،کلیسای قمامه (قیامت ) را ویران و به دستور همو باز ساختند. (ابن کثیر)تسلط فاطمیان با ظهور سلجوقیان پایان گرفت. سیزدهم شعبان ۴۹۲هجری قمری ،جنگجویان صلیبی قدس را از مصریان گرفتند و کشتاری عظیم راه انداختند(ابن اثیر -ابن جوزی )مسیحیان حاکم یهودیان را نیز از بیت المقدس بیرون راندند و مسیحیان غربی را آنجا اسکان می‌‌دادند.مسیحیان به بازسازی و ساخت کلیساهایی به سبک رومی پرداختند.
بیت المقدس تا سال ۵۸۳ ه.ق ،در دست صلیبیان بود.دران سال صلاح الدین ایوبی ،بدون کشتار شهر را پس گرفت و مسجد الا قصی را باز سازی کردو مسلمانان پس از ۹۲ سال در آنجا نماز گزاردند.(ابن کثیر)کوشش مسیحیان برای باز پس گرفتن قدس در زمان صلاح الدین ،به جایی نرسید. پس از مرگ العادل ایوبی مسیحیان رو به بیت المقدس نهادند .المعظم دیوارهای شهر را خراب کرد تا به صورت دژی در دست مسیحیان نماند.
از آن به بعد ،بیت المقدس بین مسلمانان و مسیحیان می‌‌گشت تا در سال ۶۲۶ ه ق ، طبق پیمانی ،شهر به فردریک دوم شاه پروس وگذار شد و او هم در کلیسای قیامت تاجگذاری کرد. سال۶۲۱ ه ق ایوبیان مصر بواسطه ممالیک ترک دوباره بر بیت المقدس دست یافتند.به دنبال قدرت یافتن ترکان عثمانی در سده دهم قمری که چهار سد سال طول کشید ؛سلطان سلیم -۹۲۳ ه.ق،بر این شهر چنگ انداخت .در زمان وی برنامه‌های زیادی برای توسعه قدس به عمل عمد.سلطان سلیمان (۹۴۴ ه.ق )با استفاده از مصالح قدیمی دیوار شهر را دوباره بر پا ساخت.
حکومت عثمانی مدتی شهر را خوب اداره کرد ولی آرام آرام رو به افول نهاد ؛چنانکه سال ۱۲۲۳ ه ق مجموعه کلیسایی قیامت در آتش سوخت.به جایش ارامنه و یونانیان کلیسایی نو همان محل ساختند. در سده دهم هجری بیشترین جمعیت قدس را اعراب و مسلمانان تشکیل می‌‌دادند. شهر قدیم در درون دیوار قدیمی است و بخش جدید بیرون از دیوار قدیم گسترش یافته است.
کوه زیتون در خاور شهر جدید قرار گرفته ،و دره یهوشافات شهر کهن را از کوه زیتون جدا می‌‌کند البته شهر عرب نشین کهن پایه ی شهر باستانی بشمار است.تا پیش از مهاجرت‌های سازمان یافته بیرون از دیوارها چیز مهمی نبوده است. از سده سیزدهم تا اغاز جنگ جهانی اول یهودیان به مهاجرت به فلسطین تشویق شدند.اقدامات یهودیان از زمان تشکیل نخستین کنگره صهیونیستها در بازل سویس بسال۱۸۹۷ .م. و طرح ادعای موطن نسبت به فلسطین با همکاریهای دولت انگلیس روز به روز بالا گرفت تا منجر به صدور اعلامیه بالفور شد.
همزمان نیروهای نظامی انگلیس بیت المقدس را از دست عثمانی گرفتند و سیل مهاجران یهودی به بیت المقدس شدت گرفت.روز چهارم اوریل ۱۹۲۰ م.شورشی بر ضد مهاجران آن شهر بر پا شد که هنوز خاموش نشده است.اوت ۱۹۲۸.م. مسلمانان در شهر کهن بر یهودیان یورش بردند چون می‌‌خواستند ؛مسجد الاقصی را تصرف کنند.پلیس یهود با کمک نیروهای انگلیسی به اعراب حمله کردند. با اینهمه مهاجرت ادامه یافت و در گیریها هم.
سازمان ملل،پیشنهاد بین المللی کردن بیت المقدس را داد که اعراب نپذیرفتند سر انجام شهر به دو نیمه شرقی،شهر کهن در اختیار اعراب و نیمه غربی،شهر جدید،در اختیار یهودیان،تقسیم،شد.هفتم ژوین ۱۹۶۷.م.دولت یهود بخش عربها را هم تصرف کرد.حالیا سر نوشت بیت المقدسی که ناصر خسرو قبادیانی در سفرنامه ا ش انهمه زیبا توصیف کرده با سرنوشت کل فلسطین یکجا گره خورد و چشم به اقدامی دادورانه و جهانی دارد.
**********
Houshang Saranj – Toronto