هوشنگ سارنج
نزدیک به یکصد سال پیش از اسلام , حبشی ها و ایرانیان بر یمن و کرانه های دریای سرخ دست یافتند ؛ و مردمان حجاز و قریشی ها هم راه های بازرگانی و بازارهای شبه جزیره ی عربستان را به دست گرفتند. بازرگانان قریشی سالی دو سفر بازرگانی زمستانی به نیمروز و تابستانی به شهر های شمالی داشتند که کالاهای خود را به بازارهای شام , غزه و کرانه های مدیترانه ای برای فروش می رساندند. بازار های فصلی نیز در عکاظ ,مجنه ,دومه الجندل, ریا, سحر , سوق العدن , رابیه ,ذی المجار … یادکردنی است.
چرخش بازار و روایی آن در سایه ی گذران دلپسند , همواره در پی داد و ستد کالا , می باشد . و دادو ستد کالا به دارایی و بازرگانی درست هر جامعه بستگی دارد و می تواند توان بالای اجتماعی , در راستای کشاورزی بزرگ یا صنعت به استثمار نیروی کارو یا برده داری نوین هم بکشد. کشاورز وابسته به زمین , در کنار آن می توانند به دادو ستد کوچک همچون فرشبافی نیز , بپردازد. که خاستگاه فن آوریهای آغازین همه از روستا بوده است .که فراورده های خود را روزی ویژه در جایی نشاندار تاخت می زدند. که دادو ستد آغازین , پا یا پای , بود. و با پیدایی پول چهره ی پیشه وری دگرگون شد.
در دوران داریوش هخامنشی , سکه ای به نام دریک زده شد. هر استان یا ساتراپ نیز سکه ی روای خود را دشت. و هم در آن دوران راه های رسنده به کانونهای بازر گانی بسیار ساخته شد. یکی از آنها , آسیای کوچک یا لیدی را به بابل (عراق ) می رساند. و همچنین آشور را به آسیای کوچک. از آنجا هم ترسوس با دو راه بازرگانی به دریای سیاه و خا ور مدیترانه راه می یافت. راهی دیگر هم بابل را به همدان (هگمتانه ) پیوند می داد. و باکتریا (باختران) از راه آپااختری (شمالی) تا بلخ و هندوستان پیش می رفت, چنانکه پاره هایی از فرشهای دست بافت ایران , در پازیریک سیبری به دست آمده است. و آوند های شیشه ای ایرانی ساخت در مصر .
بسا کالاها , که از راه های آبی به بازارهای دادو ستدی می رفت. در این زمینه در پی گسترش ناوگانهای دریایی و یافتن راه های دورتر و دور تر بوده اند. اند.پس از دوران اسکندر گجسته و جانشینان ویرانگر وی و سامآن یابی و نبود جنگ ؛ نیروهای سازنده و نو پا , زیر بنای دارایی و توان مالی کشور را پیش بردند و ساخت و ساز نیاز مندیهای روز افزون و بازرگانی روایی یافت. به ویژه با سر زمینهای سازنده ی دیگر, دور یا همسایه. شهرها آرام آرام در زمینه های فن آوری گسترش یافتند. در پهنه ی کشور شهرهای اردشیر خره , گندیشاپور , وه اردشیر, رامهرمز ,بیشابور ,بود اردشیر ,هرمز اردشیر , رام اردشیر ,پیروزاباد ,باد پیروز , رام پیروز ,ابر شهر, هرمزد خره , شاد هرمز , شاد شاپور , نیو شاپور … بازارهای بلند و پایگاه های دادو ستد و کاروانسراهای بسیار بودند. الگوی بازارها در دوران اسلامی با گذشته و پیشینه ی بازار دگرگونی چندان نیافت , دکانها و پرواره ها همگون , کارگاههای پیشه وران در کنار هم یا تیمچه در تیمچه های تولیدی سامان یافته بودند.
در دوران ساسانی , پیشه وران دستکار و کشاورزان , لایه ی چهارم جا معه ی طبقاتی آن دوران را می ساختند و مهنه نام داشته اند. بازرگانی ایران آن دوران پیشرفته بود, در اسناد نوشتاری دیده می شود . از خوزستان شکر و قند و پارچه می بردند. در شاهنامه و سخنان سعدی آمده است. چین برترین خریدار فراورده های فلزی و پارچه های شوشتر بود. خشکبار و میوه و حنا و دیگر گیاهان رنگساز صادر می شد. از بندر سیراف و کنگان سالانه هزاران اسب نژاده ی ایرانی به هند می رفت. بازرگانان ایرانی از سر زمینهای خاوری , مروارید و طلا و عاج می آوردند.
در تمدن باستانی بازرگانی وبازار , در پیش دروازه ی شهر ها سر می گرفت. برزنها و شهر ها گرد بازار پدید می آمدند ؛ نخست بازار و میدان ساخته می شد. سپس کوی های زندگی ساز بر گرد آن سامان می گرفتند. بازارها ,از راسته ها که چهار سوها را پدید می آوردند ؛ دالانها , سرا یها,خانبارها, تیم و تیمچه ها , قیصریه ها , دکانهای دو سوی گذرگاه , در کنارشان مسجد , حمام ,قهوه خانه , هستی می گرفتند. آب انبار ها هم در کنار بازار ساخته می شد. با دگرگونی سازمان زندگانی شهری , بازار های سنتی هنوز , قلب تپنده ی اقتصاد شهرهای ایران امروز است.
**********
اصفهان
تابستان ۹۴