هوشنگ سارنج – تورنتو
به كوهستان اگر باران نبارد
به سالی دجله گردد خشگ رودى
“سعدى”
اگر با طبیعت چنین بى رحمانه رفتار شود، بزودى منابع اصلی زندگانى یعنى آب و هوا فاسد و مرگ زندگى حتمى خواهد بود.
ساختار طبیعت كره ى زمین تحت شرایط تكامل آرام، طى چندین میلیون سال از پیدایش آن، چنان دقیق و بهم پیوسته بوده كه دگرگونى هاى تدریجى آن به ازدیاد انواع یارى رسانده و براى چرخه ى زندگانى هم زیانبار نبوده است.
اما تغییرات ناگهانى و پى در پى در آب و هواى اقلیمى، ایجاد توفانهاى ویرانگر پیاپى، بارش بارانهاى سیل آساى مخرب، رانش نابجاى زمین هاى مسكونى، یورش سرماهاى از پاى درآورنده و هجوم گرماهاى نامتعارف و یارى رسان به جنگل سوزى هاى غیرعادى یا گرم بودن ناباورانه ى زمستان كانادا، همه مى تواند نشانه هایى از بیمارى طبیعت و بهمریختگى مرزهاى زنجیره ى حیاتى – Ecosystem – باشد. گیاهان و جانداران هر اقلیمى در مناسبات زیست محیطى خود مى توانند به سادگى شرایط سخت یا آسان مسلط بر آن مكان را تحمل كنند; چه “سازش” در سالیان بس دراز خصلت آنها شده است. بومشناسى – Ecology شاخه اى از علم وابسته به زیست شناسى – Biology – است; كه درباره ى بهم وابستگى حیات موجودات روى زمین در محیط پرورش آنها بحث مى كند. جهان پر از زندگى هاى وابسته به یكدیگر و گوناگون است; از گیاهان و جانوران بس پیچیده خلقت گرفته تا گیاهان ساده مانند قارچ ها و یا تك یاختگان و باكتریها و آمیب ها; از بزرگ تا كوچك هر یك به طریقى زندگى شان به دیگرى وابسته است، هیچیك بدون دیگرى زنده نمى ماند.
اگر گیاه نباشد حیوان گیاهخوار از گرسنگى خواهد مرد، گیاهان نیز از تجزیه ى جانداران مرده به عناصر مغذى داخل شده در خاك دست یافته، ادامه ى حیات مى دهند. خیلی مهم است كه بدانیم بقا و ماندگارى ما، وابستگى تنگاتنگى با زندگى دیگر موجودات چرخه ى هستى بر روى زمین دارد. حتى كوچكترین دگرگونى در اتمسفر بر زندگى زمینى اثر مى گذارد.
بومشناسى از رشته هاى شیمى، فیزیك، ریاضى و دانش نوپاى كامپیوتر، اقلیم شناسى، هواشناسى، آب شناسى، اقیانوس شناسى استفاده مى كند تا بهتر و بیشتر، هوا، آب و زمین را بشناسد شاید بتواند راه كارهایى عملی براى رفع گرفتاریهایى كه در رابطه با زندگى زمینى پدید آمده بیابد. مانند، پدیده هاى بارانهاى اسیدى، حفره اُزن و گرماى گلخانه اى …..
دانشمندان بومشناس – Ecologyst – یا بوم دوستان در سه شاخه به شناخت موجودات محیطى و عوامل زندگى آنان مى پردازند. تعداد، اجتماع گروه ها در یك منطقه و بوم سامانه یا Ecosystem . آنان بنا بر طبیعت كار، در محیط هاى باز و طبیعت كه اغلب از دیگر مناطق ایزوله شده باشد به پژوهش مى پردازند. مقصود از مطالعه درباره زندگى جمعى انواع در كنار گروه هاى دیگر یك منطقه، پى بردن به علل ازدیاد یا كمبود و از میان رفتن نوعى یا اثرگذارى بر یكدیگر مى باشد و چگونه اجتماع گروه ها در یك محیط و بهم وابستگى زندگى آنان در یك سرزمین زیر شرایط یكسان منطقه اى به تكامل و دگرگونى و ایجاد واریته هاى تازه رسیده است؛ چه، در آغاز آفرینش زندگى بر روى كره زمین چنین تنوع گیاهى و جانورى وجود نداشته است.
بحث اسیدهاى آمینه و پیدایش گیاهان تك سلول و انشقاق موجودات حیوانى از گیاهى جاى در دانش خلقت و تكامل دارد. و در بخش بوم سامانه -Ecosystem – كه مورد توجه خاص ما مى باشد دانشمندان مى گویند در این چرخه دخالت انسان و نیز شرایط نیرومند جوى مى تواند نظام وابستگى حیاتى بین شرایط جوى، خاك و آب و موجودات زنده در محیط زندگانى و ادامه هستى آنان را در هم بریزد. انرژى خورشید بزرگترین منبع بوم سامانه است.
آن انرژى در گیاهان به غذا بدل مى شود كه به زنجیره غذایى معروف است. در هرم اكوسیستم هر زیربنا پاى پله دیگریست، در چرخه مواد مصرف، آب، كربن، هیدروژن، اكسیژن و نیتروژن، فسفر و سولفور مهمترینند و این مواد سازنده موجودات بارها و بارها در اكوسیستم مى چرخند، گیاه فسفر را از خاك مى گیرد، حیوان از گیاه و جانداران دیگر از گوشت گیاهخواران و با مرگ هر موجود زنده و بازگشتنش به خاك تجزیه عنصرى دوباره فسفر از دل خاك به پیكر گیاه بازمى گردد.
در این چرخه پیوسته در حال تغییر و تبدیل دخالت انسان و نیز شرایط نیرومند جوى مى تواند در هم ریزنده باشد كه نتیجه آن نابودى یا عدم آسایش جمعى خواهد شد. دانش اكولوژى – بوم شناسى- به انسان اداره طبیعت و حفظ آن را مى آموزد، كه چگونه گیاهان و جانداران در كنار هم آسوده و تندرست زندگى كنند و چگونه انسان از منابع غیرجایگزین مانند زغال سنگ و گاز و نفت به نحو معقول بهره ورى كنند.
دانشمندان این رشته مى گویند اگر با طبیعت چنین بى رحمانه رفتار شود بزودى منابع اصلی زندگانى یعنى آب و هوا، فاسد و مرگ زندگى حتمى خواهد شد. این منابع و كل محیط زیست را صنایع سنگین فلزى، نظامى، نفتى، دارویى و … كشورهاى گروه هشت بیشتر، خراب مى كنند و آمریكا كه خود باﻻترین سهم تولید صنایع گوناگون را دارد، هنوز تن به امضاى پیمان جهانى حفظ محیط زیست “كیوتو” نداده است.
هر انسان خردمندى در برابر پاكیزه نگاه داشتن، آب، هوا و حفظ گیاهان و جانواران شریك در زنجیره حیاتى باید خود را مسئول بداند.
**********
Houshang Saranj – Toronto